گذری و نظری
بر سقاخانه 168 ص
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه......................................... 1
فصل اول : نماد و نگرشی نمادین
1-1 نماد و نگرش نمادین به هستی ................ 6
1-2 نماد و نقش آن در زندگی ................... 10
فصل دوم : سقاخانه
2-1وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن............ 13
2-1-1 شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی» 13
2-1-2 گرایش به فضاهای شهری سنتی .............. 14
2-1-3 مقایسه فضاهای سنتی و مدرن .............. 16
2-2 فرهنگ واژگانی سقاخانه ................... 18
2-3 علل پیدایش سقاخانه ..................... 24
2-4 دو عنصر اساسی در سقاخانه ................ 31
2-4-1 آب...................................... 32
2-4-1-1 آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین 34
2-4-1-2 آب در دیگر آیین های باستانی........... 36
2-4-1-3 آب در ادیان و آیین ها................. 37
2-4-1-3-1 آب در دیانت یهود.................... 37
2-4-1-3-2 آب در مسیحیت ....................... 38
2-4-1-3-3 آب در آیین مندائی و صابئین ......... 38
2-4-1-3-4 آب در اسلام ......................... 39
الف : بازتاب آب در اسلام ..................... 39
ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی ............... 40
ج: آب ، واقعه کربلا و آب تربت ................ 42
د: آب و مذهب دو روی یک سکه‌اند در سقا خانه ... 45
2-4- 2 آتش ................................... 50
2-4-2-1 آتش و نور در ایران باستان ............ 50
2-4-2-1-1 اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان 53
2-4-2-1-2 آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی 53
2-4-2-2 کارکرد رمزهای آتش و نور در اسلام ...... 54
2-4-2-3 کارکرد رمزهای آتش و نور در ایران ..... 55
2-4-2-4 نور و هنر ............................ 56
2-5 معماری سقا خانه ......................... 57
2-6 عناصر نمادین سقا خانه ................... 60
2-6-1 آینه ................................... 61
2-6-2 شمع ( چراغ نفتی ، لوستر ) .............. 63
2-6-2-1 شعله شمع ............................. 64
2-6-2-2 سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی 66
2-6-2-3 شمع گردانی در مراسم مقدس ............. 67
2-6-2-4 شمع در سقا خانه : آتش و آب ........... 67
2-6-3 قفل .................................... 68
2-6-4 آدمکهای فلزی ........................... 70
2-6-5 پنجه .................................. 72
2-6-6 چشم .................................... 74
2-6-7 ظرف سقا خانه‌ای ......................... 75
2-6-8 ستاره .................................. 76
2-7 تزئینات دیگر سقاخانه .................... 76
2-7 -1 کتیبه نویسی............................ 76
2-7-2 سنگاب................................... 80
2-8 رنگ در سقاخانه .......................... 81
2-8-1 پیشینه ای از رنگ ....................... 81
2-8-2 خواص رنگ سبز ........................... 82
2-8-2-1 مسرت بخشی و شاد آور بودن ............. 83
2-8-2-2 تقویت تحمل پذیری و صبر ............... 83
2-8-3 رنگ سبز در سقاخانه ..................... 84
2-9 معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف
2-9-1 سقاخانه عزیز الله ......................... 90
2-9-2 سقاخانه سردر مجلسی ..................... 92
2-9-3 سقاخانه طوقچی .......................... 93
2-9-4 سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی .......... 95
2-9-5 سقاخانه در دشت ......................... 97
2-9-6 سقاخانه حاج آقا شجاع ................... 99
2-9-7 سقاخانه پنج شنبه دین .................. 101
2-9-8 سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو 103
2-9-9 سقاخانه‌های درب امام ................... 105
2-9-9-1 سقاخانه دالان درب امام .............. 105
2-9-9-2 سقاخانه صحن شمالی درب امام ......... 106
2-9-9-3 سقاخانه مجاور درب امام ............. 107
2-9-10 سقا خانه مسجد حکیم ................... 108
2-9-11 سقا خانه هارونیه ..................... 109
2-9-12 سقاخانه درب کوشک ..................... 110
2-9-13 سقاخانه بیدآباد ...................... 110
2-9-14 سقاخانه حاج محمد جعفر ................ 111
2-9- 15 سقاخانه قصر در دشت .................. 112
2-9-16 سقاخانه گرگ یراق ..................... 113
2-9-17 سقاخانه گذرهارونیه ................... 114
2-9-18 سقاخانه حاج علی ...................... 115
2-9- 19 سقاخانه آقانور ...................... 116
2-9-20 سقاخانه ترکها ........................ 117
2-9- 21 سقاخانه مسجد سید .................... 118
2-9-22 سقا خانه تاج الدین ................... 119
2-9-23 سقاخانه مسجد لبنان ................... 120
2-9- 24 سقاخانه مسجد ذکر الله .................. 121
فصل سوم : مکتب سقا خانه
3-1 مکتب سقا خانه و پیدایش آن ............... 122
3-2 هنرمندان مکتب سقا خانه .................. 127
3-2-1 منصور قندریز .......................... 127
3-2-2 حسین زنده رودی ........................ 129
3-2-3 پرویز تناولی .......................... 131
3-2-4 فرامرز پیل آرام ....................... 133
3-2-5 ژازه طباطبایی ......................... 134
3-2-6 جعفر روحبخش ........................... 135
3-2-7 مسعود عربشاهی ......................... 135
3-2-8 ناصر اویسی ............................ 137
3-2-9 صادق تبریزی ........................... 138
3-3 تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات 139
3-4 نمونه‌ای دیگر از آثار هنرمندان معاصر با نگاه سقاخانه‌ای 145
نتیجه گیری ................................. 152
گزارش کار عملی ............................. 154
منابع
این تحقیق گذری است بر یکی از موضوعاتی که چندین سالی است پیرامون آن خیلی صبحتی
وجود ندارد و یا اگر باشد بسیار محدود است . هنوز هم این مکان تاریخی – مذهبی که
ریشه در نگرش های دینی ما دارد و کم کم با یک سری باورها و عقاید عجین شده ، در نظر
بسیاری از اهمیت خود ساقط نشده و فقط گرد و غبار زمانه بر روی آن نشسته است .
در این تحقیق سعی کرده‌ام با کنکاشی در تاریخ مطالبی پیرامون علل پیدایش
سقاخانه، معماری ظاهری آن ، عناصر ونشانه‌های نمادین در آن ، که هر یک برای مردم
معنا و مفهومی دارد را بگنجانم و از دیگر سو به پیوند سقاخانه و هنر پرداخته و
نمونه هایی از این آثار ارائه گردیده است ،که در طول این پروژه می‌توانید ملاحظه
فرمایید و با این آرزو که موثر واقع شود و چه بسا روزگاری ، سقاخانه نذر شما را
نیز برآورده سازد.
مقدمه
نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار
گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذکور پاسخی مستدل یافت .
«دین به معنای کل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احکام الهی
که برای خیر و سعادت و کمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین
خیر و کمال مطلق است و کمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است . دریافت حقیقت مطلق
، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقة الحقایق) منشا شهود است و
شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق
به توحید .»
حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،وجود مطلق (خداوند) است
وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود
انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .
. المچیایی ، علیرضا، هنر دینی درگذر زمان ، 1377، ص 33
